تمهیداتی بر نظریه زبان
کتاب شایسته تقدیر در سی و هفتمین دوره کتاب سال
حاضر در در فهرست نامزدهای دریافت جایزه کتاب سال (۱۳۹۸) درباره کتاب
کتاب «تمهیداتی بر نظریه زبان» نوشته لویی یلمزلف یکی از آثار برجسته و بنیادین در زبان‌شناسی مدرن به شمار می‌آید. یلمزلف، که یکی از نمایندگان برجسته مکتب زبان‌شناسی ساختارگرا است، با این کتاب تلاش کرده تا زبان‌شناسی را به سطحی علمی و دقیق‌تر ارتقا دهد. این اثر، که در سال ۱۹۴۳ منتشر شده، به‌عنوان یکی از متون کلیدی در توسعه زبان‌شناسی ساختارگرا و همچنین پایه‌گذار بسیاری از نظریات مدرن در نشانه‌شناسی شناخته می‌شود.
هدف اصلی مباحث کتاب
هدف اصلی یلمزلف در این کتاب، ارائه یک چارچوب نظری جامع برای تحلیل زبان است. او بر این باور است که زبان نه تنها وسیله‌ای برای ارتباط، بلکه یک سیستم پیچیده و خودبسنده است که باید از درون خود آن تحلیل شود. برخلاف بسیاری از زبان‌شناسان پیش از خود، یلمزلف تأکید دارد که زبان نباید تنها بر اساس معنا یا کارکرد آن بررسی شود، بلکه باید به‌عنوان یک سیستم ساختاری که از قوانین و اصول خاص خود تبعیت می‌کند، مورد مطالعه قرار گیرد. این دیدگاه، زمینه‌ساز تحولات بنیادین در رویکردهای زبان‌شناسی قرن بیستم شد.
یلمزلف در این کتاب، زبان را به دو سطح اصلی بیان (Expression) و محتوا (Content) تقسیم می‌کند و معتقد است که هر یک از این سطوح خود به دو بخش صورت (Form) و ماده (Substance) تقسیم می‌شوند. او این چارچوب را برای ایجاد یک روش دقیق و علمی در تحلیل زبان پیشنهاد می‌دهد. این روش، بعدها به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی مطالعات زبان‌شناسی ساختارگرا و نشانه‌شناسی مدرن شناخته شد.
اهمیت کتاب و تأثیرات آن
این کتاب به‌دلیل رویکرد نوآورانه‌اش در مطالعه زبان، تأثیری عمیق بر زبان‌شناسی و رشته‌های مرتبط مانند نشانه‌شناسی، فلسفه زبان و حتی علوم اجتماعی و فرهنگی داشته است. یلمزلف با معرفی مفاهیمی همچون گلسما (Glosseme)، که به کوچک‌ترین واحد معنایی در زبان اشاره دارد، چارچوبی جدید برای تحلیل زبان ارائه داد. این مفهوم به زبان‌شناسان امکان داد تا ساختار زبان را به شکلی دقیق‌تر و عمیق‌تر مطالعه کنند.
یلمزلف همچنین دیدگاه جدیدی در مورد رابطه زبان با واقعیت ارائه می‌دهد. او معتقد است که زبان نه یک بازتاب ساده از واقعیت، بلکه یک نظام مستقل و پیچیده است که قوانین خاص خود را دارد. این دیدگاه، مسیر مطالعات زبان‌شناسی را از توصیف صرف به سوی تحلیل ساختاری و علمی تغییر داد.
از دیگر تأثیرات این کتاب، می‌توان به نقش آن در توسعه نشانه‌شناسی اشاره کرد. مفاهیمی که یلمزلف در این کتاب مطرح می‌کند، به‌ویژه تمایز میان دال و مدلول و ارتباط آنها با نشانه‌های زبانی، بعدها توسط متفکرانی چون رولان بارت، آمبرتو اکو و ژاک دریدا بسط داده شد. این اثر، به‌عنوان یکی از منابع پایه در مطالعات نشانه‌شناسی و نظریه‌های ارتباطات نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
چرا این کتاب مهم است؟
اهمیت این کتاب را می‌توان در سه محور اصلی خلاصه کرد:
- پایه‌گذاری زبان‌شناسی ساختارگرا: یلمزلف با ارائه چارچوب‌های نظری جدید، زبان‌شناسی را از سطح توصیفی به سطحی علمی و نظام‌مند ارتقا داد. این روش، الهام‌بخش بسیاری از پژوهش‌های بعدی در زمینه زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی شد.
- تأثیرات بین‌رشته‌ای: نظریات مطرح‌شده در این کتاب، تنها به زبان‌شناسی محدود نمانده و بر رشته‌هایی مانند فلسفه، مطالعات فرهنگی، ارتباطات و حتی روان‌شناسی نیز تأثیر گذاشته‌اند.
- تدوین رویکردی جامع برای تحلیل زبان: یلمزلف با معرفی روش‌های دقیق و علمی برای تحلیل زبان، مسیر را برای پژوهش‌های آتی در زمینه مطالعات زبانی هموار کرد.
به‌طور کلی، «تمهیداتی بر نظریه زبان» یک نقطه عطف در تاریخ زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی محسوب می‌شود. این کتاب، که هم به‌عنوان یک متن نظری و هم به‌عنوان یک راهنمای عملی در تحلیل زبان شناخته می‌شود، همچنان مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به مطالعات زبانی است. اگرچه مطالعه آن به‌دلیل پیچیدگی مفاهیم و اصطلاحات به‌کاررفته دشوار است، اما برای کسانی که به دنبال درک عمیق‌تری از ساختار و ماهیت زبان هستند، اثری بی‌نظیر است.
بریده خواندنی
زبان شناس باید به طور یکسان شباهت‌ها و تفاوت‌های بین زبان‌ها را مدنظر قراردهد. دو وجه مکمل یک چیز واحد. شباهت بین زبان‌ها همانا خود اصل ساختاری آنهاست؛ تفاوت بین زبان‌ها اِعمال کردن «ملموس» آن اصل است. بنابراین هم شباهت و هم تفاوت بین زبان‌ها درون خود زبان و درون خود زبان‌ها، در ساختار درونی‌شان، مستقر است؛ و هیچ شباهت یا تفاوتی بین زبان‌ها نیست که بر عاملی بیرون از زبان متکی باشد. شباهت بین زبان‌ها و تفاوت بین زبان‌ها هر دو بر آنچه که، به پیروی از سوسور، «صورت» خوانده‌ایم متکی‌اند؛ و نه بر جوهری که صورت پذیرفته‌است. بنابراین ممکن است آن فحوایی که صورت پذیرفته است، به طور پیشینی در زمره مشترکات تمام زبان‌ها، و متعاقباً جزو شباهت بین زبان‌ها فرض شود، اما این یک و هم است؛ فحوا در هر زبان با اسلوبی ویژه ]و منحصر به فرد[ پذیرای صورت می‌شود، و بنا بر این صورت‌بندی جهانی یافتنی نیست، بلکه صرفاً اصول جهانی صورت‌بندی است که یافتنی است. فحوا درون خودش بی‌صورت است، فحوا فی‌نفسه تحت صورت‌بندی واقع نشده‌است بلکه صرفاً مستعد پذیرش صورت‌بندی است، حال این صورت‌بندی هرچه می‌خواهد باشد؛ هر جا که مرزی دیده‌شد، آن مرز متعلق به صورت‌بندی است و نه متعلق به خود فحوا. بنابراین، فحوا درون خودش هیچ گونه دسترسی‌ای به دانش ندارد، چرا که پیش نیاز دانش همانا تحلیل است: تحلیل لز هرنوعی باشد؛ فحوا صرفا به واسطه صورت‌بندی است که شناخته می‌شود و از این رو هیچ‌گونه موجودیت علمی‌ای جدا از آن ندارد.
