درباره کتاب
کتاب «آموزش ستمدیدگان» از پائولو فریره، یک اثر برجسته و تاثیرگذار در زمینه‌ی تعلیم و تربیت است که برای نخستین بار در سال ۱۹۶۸ در شیلی منتشر شد. این اثر به دلیل ماهیت ضداستکباری و ضداستعماری خود در برزیل (زادگاه نویسنده) و آرژانتین ممنوع الانتشار بود. نویسنده در این کتاب در تلاش است تا مفهوم آموزش را به‌عنوان یک ابزار قدرت برای رهایی اجتماعی بازتعریف کند. فریره در این اثر به‌طور خاص به نقد روش «بانکی» آموزش می‌پردازد که در آن معلم به‌عنوان تنها منبع دانش تلقی می‌شود و دانش‌آموزان نقش انفعالی دارند. او این روش را غیرمؤثر و حتی سرکوبگر می‌داند.
ایده‌ی اصلی فریره در این کتاب این است که آموزش باید به ستمدیدگان کمک کند تا به «آگاهی انتقادی» دست پیدا کنند، یعنی توانایی شناخت و تحلیل وضعیت اجتماعی و سیاسی خود را کسب کنند. این آگاهی، آنان را قادر می‌سازد تا نه تنها با ستم موجود مقابله کنند، بلکه در جهت تغییرات اجتماعی بنیادین نیز تلاش کنند.
یکی از مفاهیم محوری کتاب، دیالوگ دوسویه است که در آن معلم و شاگرد با همکاری یکدیگر یاد می‌گیرند و رشد می‌کنند. فریره این نوع آموزش را رهایی‌بخش می‌نامد و معتقد است که آموزش از طریق تعامل و مشارکت فعال می‌تواند به تغییر وضعیت اجتماعی منجر شود.
این کتاب همچنین مفاهیم عمیقی درباره‌ی آزادی، فرهنگ سکوت و نقش ستمدیدگان در شکستن این سکوت مطرح می‌کند. آموزش ستمدیدگان نه‌تنها یک نظریه‌ی آموزشی، بلکه یک فلسفه‌ی اجتماعی و سیاسی است که هدف آن ایجاد جامعه‌ای آگاه‌تر و عادلانه‌تر است.
بریده خواندنی
اگر در لحظه‌ی معینی از تاریخ، خواست اساسی مردم از تقاضای افزایش دستمزدها فراتر نرود رهبران انقلابی ممکن است مرتکب یکی از این دو خطا بشوند: ممکن است آنان عمل انقلابی خود را به تقویت این تنها تقاضا محدود سازند؛ یا این خواست عمومی را نادیده گیرند و موضوع دوردست‌تری را به جای آن مطرح سازند؛ موضوعی را که هنوز به صف جلو نیامده و مورد توجه مردم قرار نگرفته است. در حالت نخست رهبران انقلابی در راه تطابق محض با خواستهای مردم قدم بر می دارند؛ در حالت دوم با احترام نگذاردن به خواستهای مردم به ورطه‌ی استیلای فرهنگی سقوط کنند. بنابراین، راه حل در تر تیب فرهنگی نهفته است. رهبران باید با یک دست با تقاضای اضافه دستمزد مردم همداستان شوند و با دست دیگر معنی این تقاضا را به صورت مسأله‌ای برای مردم طرح کنند. با این کار، رهبران وضعی واقعی و عینی و تاریخی را که تقاضای دستمزد، بعد از آن است به صورت مسأله‌ای مطرح می‌کنند. بدین وسیله روشن خواهد شد که تقاضای دستمزدها به‌تنهایی نمی‌تواند راه حل مشکل باشد. جوهر این راه حل را می‌توان در عبارتی از بیانیه‌ی مجمع کشیشان جهان سوم یافت: «اگر شاگردان به طریقی نتوانند به جایی برسند که مالک کار خود باشند عمده‌ی اصلاحات نهادی بی‌تأثیر خواهد بود… آنان باید مالک دارایی خود باشند نه فروشنده‌ی آن… زیرا که هر نوع خرید و فروش نیروی دارنده نوعی بردگی است.»
رسیدن به این آگاهی نقادانه که ضروری است آدمی مالک کار خود باشد و کار قسمتی از وجود آدمی را تشکیل می‌دهد و یک آدمیزاده نه می‌تواند فروخته شود و نه می‌تواند خود را بفروشد، گامی فراتر نهادن از فریب راه‌حلهای تسکین‌دهنده است. باید در راه دگرگون ساختن واقعیت قدم گذاشت تا با مردمی ساختن آن واقعیت، به مردمی‌سازی آدمیان نایل آمد.
احمد بیرشک
مترجمین
زندگی‌نامه احمد بیرشک
احمد بیرشک (۱۲۸۵-۱۳۸۱) یکی از مترجمان مشهور فارسی بود که در زمینه‌های مختلفی از جمله ریاضی، تاریخ علم و تقویم‌نگاری فعالیت داشت. بیرشک در دوران کودکی نزد پدرش آموزش‌های پایه و زبان فرانسوی و کمی روسی را فراگرفت. او در سال ۱۳۰۸ به دارالمعلمین عالی در رشته‌ی ریاضیات تحصیل کرد و سپس به خدمت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه درآمد.
بیرشک در طول زندگی حرفه‌ای خود، برای مطالعه در مورد سیستم‌های آموزشی به کشورهای مختلفی از جمله فرانسه، انگلستان و آمریکا اعزام شد. وی همچنین در تألیف دانشنامه بزرگ فارسی، دانشنامه ایرانیکا، فرهنگ کامل انگلیسی-فارسی، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و دانشنامه ایران و اسلام همکاری داشت.
او در سال ۱۳۲۷ با همکارانش اولین مدرسه هدف (مخفف هنر، دانش و فرهنگ) را بنیان نهاد و تا سال ۱۳۵۸ بیش از ۱۶ هزار دانش‌آموز دیپلمه تربیت کرد.
درباره احمد بیرشک
احمد بیرشک، مترجم، ریاضی‌دان، تقویم‌نگار و پژوهشگر تاریخ علم بود. وی در سال ۱۳۴۱ از سوی دکتر پرویز ناتل‌خانلری، وزیر فرهنگ آن دوره، به معاونت وزارت فرهنگ رسید. یکی از مهمترین آثار بیرشک، گاهنامه تطبیقی سه هـزار سـاله است. وی با دیدن جزوه‌ای از درس معلم علوم اجتماعی متوجه به کار بردن تاریخ مـیلادی، هـجری شمسی و هجری قمری در یک جـمله شـد و به فکر تـنظیم جـدولی افتاد که در آن تبدیل تـاریخ‌ها بـه یکدیگر را نشان دهد و از این راه کار معلم و محصل را آسان کند. این کار را هم با شـایستگی انـجام داد و در این باره می‌گوید: «ما امیدوار هستیم کـه واقـعاً روزی برسد کـه تـمام تـاریخ‌هایمان غیر از تاریخ‌های دینی را بـه شمسی یاد کنیم.» از دیگر کارهای ماندنی بیرشک تأسیس «بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی» است. وی علاوه بر دانشنامه‌ی بزرگ فارسی، در تألیف دانشنامه ایرانیکا، فرهنگ کامل انگلیسی - فارسی تألیف عباس آریان‌پور و منوچهر آریان پور، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و دانشنامه ایران و اسلام، نیز همکاری داشته‌است. مجموعه آثار احمد بیرشک بیش از ۱۱۸ عنوان گزارش شده که حدود ۵۴ مورد از آن‌ها کتاب درسی‌اند. مشهور است که ایشان در سن نودسالگی، روزانه بیست ساعت کار می‌کرده‌اند! وی در سن ۹۵ سالگی درگذشت. آیت الله خامنه‌ای درباره خصوصیات بیرشک می‌گوید: «خدا رحمت کند آقای احمد بیرشک را. نمی‌دانم شماها با ایشان آشنا بودید یا نه؟ پیرمرد جالبی بود. ما پیریِ ایشان را دیدیم و درک کردیم؛ اگرچه از نوجوانی با اسم و کتاب‌های ایشان در مدرسه آشنا بودیم. پیرمرد در نود و چند سالگی، پُر تحرک و پُرتلاش بود. من از او خیلی خوشم می‌آمد. ایشان با من هم ملاقات کرده بود. این پیرمرد مثل یک جوان، جوان‌ها را توصیه کرد به درس خواندن و علم آموختن. ببینید یک پیرمردِ معتقد به علم و پیشرفت علمی و تحرک جوان‌ها، یک جمله حرفش می‌تواند یک عالم تأثیر بگذارد.»
جوایز احمد بیرشک
- کتاب زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد احمد بیرشک به عنوان دومین کتاب زندگی‌نامه مفاخر ایران توسط این انجمن منتشر شده است.
- احمد بیرشک در سال ۱۳۷۷ از رییس‌جمهور، لوح تقدیر دریافت کرد و به عنوان استاد نمونه شناخته شد.
- وی از دانشگاه شهید بهشتی دکتری افتخاری ریاضیات دریافت کرد.
- بیرشک در فروردین ۱۳۸۱ نشان دولتی درجه یک دانش را از دفتر ریاست جمهوری دریافت نمود.
- در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۷۸ آیین بزرگداشت احمد بیرشک از سوی انجمن مفاخر فرهنگی ایران برگزار شد.
- مراسم بزرگداشت احمد بیرشک در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ در فرهنگسرای مدرسه برگزار شد.
